غزل پست مدرن به جنبشی ادبی در شعر فارسی اشاره دارد که از اواخر دههٔ هفتادِ شمسی توسط گروهی از شاعران جوان مطرح شد. بازیهای زبانی، تصویر، هیچانگاری (معناگریزی)، شکستن فرم، جدال با سنت، گسست روایت، چندصدایی، مرگ مؤلف، طنز و ریشخند و … را از مؤلفههای اصلی غزل پست مدرن میدانند این جنبش موافقان و مخالفان بسیاری دارد. محمدعلی بهمنی از حامیان این جریان میباشد در ترکیب «غزل پست مدرن» واژهٔ «غزل» به عنوان مجاز جزء از کلّ تمام قالبهای کلاسیک و معتقد به چهارچوب قرار گرفتهاست. پس با این تعریف «غزل پست مدرن»، میتواند در قوالبی، مثل: مثنوی، قصیده و… رخ دهد منتقدانی نظیر محمد حسینی مقدم این جریان را به سه دورهٔ روایت، نوآوری و ضربه تقسیم میکنند که از جدا شدن این جریان از غزل فرم آغاز شده و به همه گیر شدن آن در کشور میرسد. شباهتها و تأثیر گرفتن این جریان از ادبیات پسانوگرا در خارج از ایران انکار ناپذیر بوده و بسیاری رضا براهنی را آغازگر این راه مینامند
این جریان مخالفان زیادی نیز در ایران دارد که میتوان از مهمترین آنها به جریانهای اصولگرا اشاره کرد خبرگزارهای مانند فارس، باشگاه خبرنگاران و روزنامههایی نظیر کیهان از مهمترین منتقدین این جریان بودهاند البته بعضی از شاعران سپیدسرا نیز با توجه به وابستگی این جریان به وزن و قافیه گاهی به نقد آن پرداختهاند
یکی از کسانی که بهطور مستقل و رسمی در این باره به تحقیق و پژوهش پرداخت و آثار مستقلی پیرامون شعر پسانوگرا و غزل پست مدرن منتشر کرد، محمود طیّب است. نخستین پژوهش مستقل، انتقادی و بیطرفانه در این رابطه در ادبیات فارسی توسط محمود طیّب در کتاب مدرنیزم و پست مدرنیزم در غزل امروز ایران بر روی این جریان انجام شدهاست. او در این کتاب به ریشهشناسی و نسبشناسی علمی جریان غزل پست مدرن پرداخته و با ارائهٔ نمونههای فراوانی از اشعار و نظریات پیشروان این جریان، به تحلیل پست مدرنیزم در غزل فارسی امروز پرداخته است
موافقان این سبک شعر در ایران طبق نظریات و تجزیه و تحلیلهای گوناگون، آن را دارای اندیشه و محتوای متفاوت از شعر سنتی و مدرن فارسی میدانند.
از مطرحترین شاعران این جریان در سالهای اخیر میتوان به شاعرانی مانند سید مهدی موسوی، علیرضا نسیمی،[ هدی قریشی شهری، حامد داراب، مونا زنده دل، فاطمه اختصاری، مجتبی صادقی، محمدعلی پورشیخعلی، رضا شالبافان، علی کریمی کلایه، صالح سجادی، محمد حسینی مقدم، الهام میزبان، وحید نجفی، محسن عاصی، طاهره کوپالی، علیرضا عاشوری، اشرف گیلانی، بنیامین پورحسن، لیلا اکرمی، زهرا معتمدی و محمدرضا شالبافان اشاره کرد.
مهدی موسوی در دههٔ هفتاد با انتشار مقالاتی نظیر «تبارشناسی غزل پست مدرن»، «شناسههای غزل پست مدرن» و «جستاری در غزل امروز» به صورتبندی این جریان پرداخت و در دههٔ هشتاد با انتشار فصلنامهٔ تخصصی غزل پست مدرن (همین فردا بود) به گسترش این جریان کمک کرد. تعدادی از غزلسرایان پستمدرن از شاگردان کارگاههای او در دههٔ هفتاد و هشتاد بودهاند. اما خود او در مناظرهها و مصاحبههایش بنیانگذاری این جریان را رد کرده و آن را حاصل تلاش گروهی شاعران جوان پیشرو و بیشتر از آن استفاده از دستاوردهای شاعران پیش از خود نظیر رضا براهنی میداند
نشریه «همین فردا بود» در اواسط دههٔ هشتاد با سردبیری فاطمه اختصاری بهطور تخصصی به غزل پست مدرن می پرداخت که پس از اتفاقات پس از انتخابات ۱۳۸۸ ایران، توقیف شد.
در مقدمه کتاب کرگدنیسم از بهمن انصاری توضیح جامعی در مورد غزل پست مدرن نوشته شده
سپاس عالی بود
معرفی کتاب علمی-پژوهشی مدرنيزم و پست مدرنيزم در غزل امروز ایران با مقدمه ای بر غزل مدرن
سومين كتاب محمود طيّب با عنوان «مدرنيزم و پست مدرنيزم در غزل امروز ايران» با مقدمه ای بر غزل مدرن است.
این کتاب از سوي انتشارات زيتون سبز و با همكاري نشر فرهنگ مانا در حجم ۵۲۰ صفحه فشرده و با قطع وزيري – دانشگاهی چاپ و منتتشر شد و تنها منبع بیطرف و علمی –پژوهشی جریان غزل پست مدرن در ایران است.
تا کنون کتابها و مقالات علمی و پژوهشی متعددی از این کتاب به عنوان منبع اصلی در جریانشناختی غزل پست مدرن بهره برده اند.
«غزل فارسی از آغاز شکلگیری تا امروز، حادثهها و پیشآمدهای فراوانی را پشت سر گذاشته است؛ از بیتهای غزلی تا غزل کامل. سپس جریانهای محتوایی و پس از آن بالا و پایینگرفتنهای دیگری پیش آمد و در نهایت جریانهای دورۀ مدرنیزم (از آغاز دهۀ ۷۰) و سپس پستمدرنیزم. در همۀ این دورهها و در همۀ دگرگونیهای ساختاری و محتوایی، غزل توانسته است استقلالش را در مسیر اصلی حفظ کند؛ اگرچه هنوز گاهی تندبادهایی مخرب عرصۀ آن را آشفته میسازد».(طیب، ۱۳۹۴)
در ادامه، گزيده اي در معرفي اين كتاب تقديم حضور مي شود:
در بخش اول دربارۀ پیدایش غزل و گسترش آن سخن رانده شده است. نویسنده در این بخش بیان میکند ظاهراً نخستین غزل فارسی از آنِ شهید بلخی با این مطلع است:
مرا به جان تو سوگند و صعبسوگندی که هرگز از تو نگردم نهبشنوم پندی
مؤلف در آغاز کتاب، برای آشنایی خواننده و نمایندگان و شاعران جریان پست مدرنيزم به معرفی دوره های ارزشمند کلاسیک و سنتی غزل فارسی پرداخته است و به طور تقریباً فشرده و بسنده این جریان ها را باز کرده و شرح داده است. دوره هایی مانند دورۀ خراسانی، دورۀ آذربایجانی، دورۀ عراقی، دورۀ هندی، دورۀ بازگشت و … .
بخش دوم اختصاص به معرفی دورههای کلاسیک غزل فارسی از آغاز شیوۀ خراسانی (آغازهای سدۀ ششم) تا پایان دورۀ بازگشت ادبی دارد. در بیان دورهها در این بخش تلاش نویسنده در کوتاهگویی بوده است. در گزینش و دستهبندی نمونهغزلهای هر دوره و معرفی شاعران برجستۀ آن نیز تلاش و دقت فراوانی شده است و با توجه به اینکه محتوای نزدیکر به صددرصد غزلهای تا پیش از جنبش بیداری (نهضت مشروطه) عاشقانه بوده است و غزل نیز به لحاظ اسمی بیشتر متعلق به این درونمایه میباشد، جز در چند مورد، تنها غزلهای عاشقانه آورده شده است.
پس از آن به ذکر دورۀ بیداری و سپس سبک کلاسیکِ بعد از آن و در ادامه به بیان سبک غزل نو پرداخته است.
پس از غزل نو و معرفی فشردۀ آن، مؤلف وارد بحث های اصلی کتاب شده است و به شرح جریان مدرنیزم و شاخۀ غربی آن که آبشخور شاعران تازه کار است پرداخته و پس از بیان دورۀ مدرنیزم، شاخۀ افراطی جریان مدرنیزم و سپس دورۀ گذار از مدرنیزم در غزل امروز آورده شده است.
در بخش سوم دورههای نوگرایی غزل فارسی معرفی و تبیین شده است. این دوران با دورۀ بیداری (دورۀ مشروطه) آغاز میشود ـ از سال ۱۲۸۴ تا ۱۳۰۴ خورشیدی ـ و در ادامه دورههای نیوکلاسیسیزم (از آغاز دهۀ ۴۰ تا آغاز دهۀ ۶۰ از سدۀ ۱۴ خورسیدی)و دورۀ غزل نو پدید میآید که این دوره از پایان دهۀ سی تا پایان دهۀ هفتاد را دربر میگیرد. در همۀ این دورهها تلاش نویسنده بر این بوده که سیر ظهور غزل نو، چهرههای موفق و تأثیرگذار و همچنین ویژگیهای آن را بررسی کرده، چهرههای برجستۀ این جریان را معرفی کند.
پس از آن مؤلف بر سر گفتار اصلی کتاب ـ یعنی جریان پستمدرنیزم و سپس نمود آن در غزل امروز ايران ـ رفته است. بخشی که بيش از نیمی از حجم ۵۲۰ صفحه ای کتاب را شامل شده است.
مدرنیزم به مجموعۀ سلسلهجنبشهایی گفته میشود که از نیمۀ دوم سدۀ نوزدهم در فرانسه پدید آمده است و از آن به نوگرایی نیز یاد میشود. در ایران آغاز این جنبش را میتوان به دورۀ فرمانروایی قاجار (۱۱۹۳ـ۱۳۴۴ هـ.ق) و به ویژه اواخر این دوره که از آن به عنوان تجدد یاد شده است، مربوط دانست. از بخش چهارم به بعد نویسنده به معرفی این جریان و تأثیر آن در غزل فارسی پرداخته است. نویسنده معتقد است مدرنیزم در شعر سپید برای نخستین بار در کارهای فروغ فرخزاد و در دو کتاب «تولدی دیگر» و «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» نمود پیدا کرده است.
مهمترین عناصر تعیینکنندۀ مدرنیزم در غزل به ترتیب مفهوم و گونۀ پردازش آن، ساختار (شکلی و زبانی) و سپس انتخاب واژگان هدفمند شعری است. در این بخش ابتدا به معرفی شاخۀ غربی این جریان و جریانهای افراطی مشابه در غرب ـ که مهمترین الگوهای شاعران این جنبش در ایران است ـ پرداخته و سپس گفتارهای مرتبط با این جریان ـ مانند بینامتنیت، بازیهای زبانی، مرگ مؤلف و… را به طور گویا و روشن بیان کرده است.
در این بخش ابتدا به معرفی شاخۀ غربی این جریان و جریانهای افراطی مشابه در غرب ـ که مهمترین الگوهای شاعران این جنبش در ایران است ـ پرداخته و سپس گفتارهای مرتبط با این جریان ـ مانند بینامتنیت، بازیهای زبانی، مرگ مؤلف و… را به طور گویا و روشن بیان کرده است.
پس از بیان این ملزومات، مؤلف وارد مقولۀ اصلیِ جریان پسامدرنیزم شده و خودِ این جریان را در گسترۀ ادبیات فارسی و سپس غزل امروز ایران شرح و معرفی کرده است.
در این رابطه، پست مدرنیزم در شعر سپید و سرآغازهای بحران ـ در حوزۀ غزل امروز ـ از اهمیت خاصی برخوردار است.
در حوزۀ غزل امروز ابتدا به بیان ویژگی های ساختاری(شکل)، زبانی و سپس محتوایی(بیان) جریان پست مدرنیزم پرداخته است و در هر بخش به ذکر نمونههایی زیر آن مفهوم بسنده کرده است.
گسترش گرايش به انديشه هاي پست مدرنيستي در سطوح بالاتر در دانشگاه و در حوزۀ پايان نامهنويسي نيز محسوس است و دانشجويان به طور بسيار چشمگير به موضوعات روز و نوين گرايش دارند. از آنجا كه كتاب ها و مجله هاي مربوط به جريان پستمدرنيزم در دانشگاهها در حال افزايش است؛ حضور كتاب هايي مانند آنچه محمود طیب تأليف كرده است ميتواند مانعي بسيار بازدارنده و شناسنده براي اين جريان شوم و واپسگرا باشد و دانشجويان و اهالي ادبيات و هنر و همچنين نوجوانان و جوانان غير دانشجو را نسبت به اين جريان و عواقب مخرب ادبي و علمي آن آگاه نمايد.
توضیح بیشتر دربارهی این جریان، در خودِ مطالب کتاب، نمودی کاملاً گویا و روشن یافته است و شاعران، منتقدان و کارشناسان گرامی را به مطالعهی آن بازگشت میدهیم.
به امید اعتلای هرچه بیشتر ارزشهای فرهنگی و ادبی این مرز و بوم و پاک شدن این حوزههای قدسی از هرگونه اندیشهی ناسالم، آلوده و مخرب.
فهرست کوتاه مطالب کتاب:
سرآغاز
بخش نخست: غزل، پیدایش و گسترش (رواج) آن
بخش دوم: دورههای کلاسیک غزل فارسی
بخش سوم: دورههای نوگرایی غزل فارسی
بخش چهارم: دورۀ مدرنیزم
بخش پنجم: گذار از مدرنیزم؛ و مدرنیزم افراطی
بخش ششم: جریان پستمدرنیزم؛ و پستمدرنیزم در ادبیات و غزل امروز ایران
گفتار یکم: جریان پستمدرنیزم زمینهها و پیدایش، اوج و افول (۱۹۶۹ ـ ۱۹۹۹ م)
گفتار دوم: پستمدرنیزم در ادبیات فارسی
گفتار سوم: پستمدرنیزم در غزل فارسی
پایان سخن: بررسی یک دفتر شعر پستمدرن
فهرست تفصیلی کتاب مدرنيزم و پست مدرنيزم در غزل امروز ایران
سرآغاز
آغاز
بخش نخست : غزل، پيدايش و گسترش (رواج) آن
درآمد
غزل به معناي عام
پيدايش غزل
نظري تازه در پيدايش غزل
نخستين غزل فارسي
غزل در سده پنجم
گسترش(رواج) غزل
بخش دوم: دورههاي کلاسيک غزل فارسي
دگرگونيهاي(تحولات) دورهاي غزل از آغاز شيوه خراساني تا پايان دوره بازگشت ادبي
شاعران برجسته شيوه عراقي
پايان دوره عراقي
دوره وقوع
جنبش(جريان) واسوخت
دورهی بازگشت ادبی
بخش سوم: دورههاي نوگرايي غزل فارسي
سرآغاز دگرگوني در غزل فارسي
جريانسازان غزل نو
تخريب آنچه بود
تثبيت يک جريان
از غزل نو به مدرنيزم
غزل نو، ويژگيها و تمايزها
وزن
شکل
کليشه هاي فراوان
ردّ مطلع
رديفهاي نو
به کاربردن رديفهاي بلند
قافيههای نو
حذف قافيه و رديف
نمونه هايي موفق از غزل نو:
بخش چهارم: دورهي مدرنيزم
مدرنیزم و جریان غزل مدرن (مدرنيزم در غزل امروز)
درآمد
مدرنيزم در ايران
مدرنيزم در غزل فارسي
تکانه هاي مدرنيزم
پيدايش عناصر مدرنيزم در غزل
وزن در غزل مدرن
وزنهاي سنگين
حذف رديف در غزل مدرن
خروج از قافيه
روايت مدرن
نمونه هايي از روايت موفق:
بهره گيري از ساختارهاي نمايشي در روايت مدرن
تفکر در غزل مدرن
نمونه هايي از انديشه و تفکر در غزل مدرن
کليشه در غزل مدرن
«بازگشت»ي تلخ و آزاردهنده
بخش پنجم: گذار از مدرنیزم؛ و مدرنیزم افراطی در غزل امروز ایران
مفهوم(و محتوا)
زبان (واژگان و سبک بيان)
شکل
آوردن دو مصراع در قالب مصراع نخست يک بيت
بخش ششم: جریان پست مدرنيزم؛ و پست مدرنیزم در ادبیات و غزل امروز ایران
گفتار یکم: جریان پست مدرنيزم زمينه ها و پيدايش، اوج و افول
جنبش(مکتب/ جريان)هاي افراطي در ادبيات
درآمد
فرماليزم از نشانه شناسي تا ساختارگرايي
ساخت شکني : واسازي/ شالوده شکني
مرگ مؤلّف : مرگ نويسنده
جنبش پست مدرنيزم تپش و جريان
درآمد
شيوع پست مدرنيزم
بازيهاي زباني
بينامتنيّت
گفتار دوم: پست مدرنيزم در ادبيات فارسي
پست مدرنيزم در ادبيات فارسي (براندازي ادبي)
درآمد
گفتار سوم: پست مدرنيزم در غزل فارسي
پست مدرنيزم در غزل فارسي (براندازي ادبي)
درآمد
پيش از بحران
آغاز بحران
ساختار، بيان و محتوا در غزل پست مدرن
وضعيتي ديگرگونه
پست مدرنِ متعادل و آرام (فرامدرن)
سرّ دلبران در حديث ديگران
پايان سخن
(بررسی یک دفتر شعر پستمدرن)
گيتارزدن با پيانوي کاغذي
وفاداري به اصالت شکل
تعداد ابيات غزل
هنجارگريزي ديني (دين ستيزي)
هنجارگريزي اخلاقي (اروتيزم ، پورنوگرافي)
اشاره هاي مشکوک محتوايي
انديشه و تفکر
وزن
بي محتوايي(بيان پريشي)
منبع ها و مأخذها
نمايه